Έχει χαρακτηριστεί η νόσος του 21ου αιώνα και η φετινή Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας ήταν ειδικά αφιερωμένη σε αυτήν. Ο λόγος για την κατάθλιψη, την ψυχική διαταραχή που σύμφωνα με τις εκτιμήσεις θα απειλήσει έναν στους δέκα από εμάς κάποια στιγμή της ζωής μας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προβλέπει ότι μέχρι το 2020 η κατάθλιψη θα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα υγείας στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η κατάθλιψη είναι δύο φορές πιο συχνή στις γυναίκες σε σύγκριση με τους άνδρες. Μπορεί να εμφανιστεί σε κάθε ηλικία, ωστόσο φαίνεται ότι «προτιμά» τους άνδρες και τις γυναίκες μεταξύ 25 και 45 ετών. Σήμερα, η οικονομική κρίση και οι κλυδωνισμοί που αυτή επιφέρει στο βιοτικό μας επίπεδο και τις σχέσεις μας θεωρείται ένας ακόμη καθοριστικός παράγοντας για τη συνεχή αύξηση των περιστατικών κατάθλιψης.

Τα πιο επικίνδυνα σημάδια
Το σημαντικότερο σύμπτωμα της κατάθλιψης είναι η κακή διάθεση: ένα επίμονο αίσθημα λύπης, απελπισίας ή και αγωνίας. Πολύ συχνά, όμως, η κατάθλιψη δεν εκδηλώνεται με αρνητική διάθεση, αλλά με έντονο άγχος ως κυρίαρχο σύμπτωμα. Αρκετές φορές, επίσης, ειδικά στους άνδρες, αλλά και στους ηλικιωμένους, εκδηλώνεται με νευρικότητα και έντονο θυμό. Τέλος, μπορεί το άτομο να αισθάνεται μουδιασμένο συναισθηματικά, αδύναμο να νιώσει είτε θετικά είτε αρνητικά συναισθήματα.

Καμία ευχαρίστηση Η ανηδονία είναι ένα ακόμη σημαντικό σύμπτωμα της κατάθλιψης. Αυτό σημαίνει ότι τίποτα από ό,τι μέχρι τώρα μας ευχαριστούσε, π.χ. το παιχνίδι με τα παιδιά μας, μια συνομιλία με τους φίλους μας, μια βραδιά στον καναπέ με τον σύντροφό μας, δεν μας δίνει πλέον χαρά. Μάλιστα, μία από τις ερωτήσεις που περιλαμβάνουν τα επίσημα τεστ διάγνωσης της κατάθλιψης είναι το αν το τελευταίο διάστημα (κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων εβδομάδων) έχει μειωθεί το ενδιαφέρον ή η ευχαρίστηση που παίρνουμε από όλες ή σχεδόν όλες τις δραστηριότητες που μας ευχαριστούσαν στο παρελθόν.

Είναι κατάθλιψη;
Οι ειδικοί εξηγούν ότι για να διαγνωστεί ένα καταθλιπτικό επεισόδιο είναι απαραίτητη η ύπαρξη είτε της κακής διάθεσης είτε της ανηδονίας και η παρουσία τουλάχιστον τεσσάρων συμπτωμάτων από τα παρακάτω:

Άσχημος ύπνος Οι δυσκολίες στον ύπνο, όπως η μεγάλη καθυστέρηση να μας πάρει ο ύπνος, το αθέλητο ξύπνημα πολύ νωρίς το πρωί ή οι συχνές αφυπνίσεις κατά τη διάρκεια της νύχτας, αποτελούν ανησυχητικά σημάδια. Από την άλλη μεριά, μπορεί να συμβεί και ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή ο ύπνος να διαρκεί πολύ περισσότερο από το συνηθισμένο και να δυσκολευόμαστε να σηκωθούμε από το κρεβάτι.

Αλλαγές στην όρεξη Οι διαταραχές της όρεξης μπορεί να εκδηλώνονται είτε με μείωση είτε με αύξησή της.

Μόνιμη κούραση Η αίσθηση εξάντλησης, που πολλοί την περιγράφουν σαν απώλεια ενέργειας, συχνά χαρακτηρίζει τον καταθλιπτικό, ο οποίος μπορεί και να λέει ότι αισθάνεται διαρκώς κουρασμένος.

Μειωμένη λίμπιντο Πρόκειται για ένα συνηθισμένο σύμπτωμα της κατάθλιψης που δεν αφήνει χώρο στη σεξουαλική δραστηριότητα είτε με τη μορφή της μειωμένης επιθυμίας είτε με τη μορφή σεξουαλικών δυσλειτουργιών.

Διέγερση Ή επιβράδυνση Ο πάσχων εμφανίζει είτε επιβράδυνση στη σκέψη και στις κινήσεις είτε εκνευρισμό και ανησυχία («δεν έχει ησυχία»).

Αισθήματα ενοχής Ο πάσχων κατηγορεί τον εαυτό του σχεδόν για οτιδήποτε. Θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο για το παραμικρό που του συμβαίνει, μερικές φορές και για όσα συμβαίνουν στη ζωή των άλλων – των ανθρώπων που βρίσκονται στο κοντινό του περιβάλλον. Κυριαρχεί το αίσθημα της αναξιότητας, της ενοχής και της χαμηλής αυτοεκτίμησης.

Δυσκολία συγκέντρωσης, καθώς και αδυναμία λήψης αποφάσεων Η αναποφασιστικότητα κάνει όλο και πιο έντονη την παρουσία της ακόμη και όταν ο πάσχων καλείται να πάρει αποφάσεις για απλά ζητήματα.

Σκέψεις θανάτου και αυτοκτονίας Είναι επαναλαμβανόμενες και ποικίλλουν σε σοβαρότητα: Μπορεί κάποιος να εύχεται να πεθάνει σε στιγμές έντονης απελπισίας, να καταστρώνει σχέδια αυτοκτονίας αλλά να μην προχωρά σε πράξη ή ακόμη και να φτάσει στην απόπειρα.

Συναγερμός και στο σώμα
Η κατάθλιψη εκδηλώνεται και με σωματικά συμπτώματα που πολλές φορές μοιάζουν με εκείνα του στρες, όπως η δύσπνοια που συχνά περιγράφεται σαν ένα βάρος στο στήθος, οι ενοχλήσεις από το γαστρεντερικό σύστημα (π.χ. ναυτία, διάρροια), οι ταχυκαρδίες, οι πόνοι (π.χ. στο στήθος, στην πλάτη), τα μουδιάσματα στα άκρα και ο πονοκέφαλος.

Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις τα σωματικά συμπτώματα είναι αυτά που θορυβούν τον πάσχοντα και τον στρέφουν στον καρδιολόγο, τον γαστρεντερολόγο ή τον πνευμονολόγο. Συχνά ο ειδικός ψυχικής υγείας δεν αποτελεί την πρώτη επιλογή του ασθενούς. Οι ασθενείς κατά κανόνα επισκέπτονται τους γιατρούς άλλων ειδικοτήτων, οι οποίοι τελικά αποκλείουν το ενδεχόμενο παθολογικών προβλημάτων και παραπέμπουν τον ασθενή στον ψυχολόγο ή τον ψυχίατρο.

Είναι σοβαρή;
Η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται ήπια, μέτρια ή σοβαρή ανάλογα με την ένταση των συμπτωμάτων.

Ήπια: Μπορούμε να επιτελέσουμε τις καθημερινές μας δραστηριότητες έστω και με μικρή δυσκολία. Συνιστάται αναμονή για μερικές εβδομάδες (3-4), στη διάρκεια των οποίων τα συμπτώματα μπορεί να υποχωρήσουν.

Μέτρια: Τα συμπτώματα επιμένουν και είναι δύσκολο να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις της καθημερινότητας. Ενδεχομένως να φανεί χρήσιμη η συμβουλευτική ψυχοθεραπεία, ενώ η φαρμακευτική αγωγή είναι κάτι που μόνο ο ειδικός θα κρίνει αν χρειάζεται.

Σοβαρή: Τα συμπτώματα έχουν διαταράξει πλήρως τον ρυθμό της ζωής του ασθενούς και είναι απαραίτητη η επίσκεψη σε έναν ψυχίατρο, ο οποίος πέραν της ψυχοθεραπείας θα συστήσει και φαρμακευτική αγωγή.

Το πέρασμα στην κατάθλιψη
Οι στενοχώριες αποτελούν φυσιολογικές συναισθηματικές καταστάσεις από τις οποίες όλοι περνάμε. Όταν κάποιος αισθάνεται άσχημα, αυτό δεν σημαίνει ότι θα βυθιστεί πιο βαθιά στη θλίψη. Με το πέρασμα του χρόνου και τη βοήθεια των οικείων μας ανθρώπων σταδιακά θα ξεπεράσουμε τη στενοχώρια. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι ο περίγυρός μας, καθώς και ο τρόπος που έχουμε δομήσει τη ζωή μας -δηλαδή το αν έχουμε ενδιαφέροντα και δραστηριότητες-, θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό την προσαρμοστικότητά μας σε πιεστικές καταστάσεις και απώλειες. Για ποιο λόγο όμως ορισμένοι άνθρωποι βυθίζονται πιο βαθιά στη θλίψη, νιώθουν παγιδευμένοι στο κενό και φτάνουν στο σημείο να πιστέψουν ότι τελικά τίποτα δεν έχει νόημα πια; Τι είναι αυτό που ωθεί κάποιους να βιώνουν τη ζωή με βαρύ αίσθημα συντριβής; Η απάντηση δεν είναι απλή, δεδομένου ότι η κατάθλιψη θεωρείται πολυπαραγοντική νόσος.

Γονίδια και περιβάλλον
Όσοι έχουν ιστορικό κατάθλιψης στο άμεσο συγγενικό περιβάλλον τους (μητέρα, πατέρας) έχουν δύο έως τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν κατάθλιψη. Η γενετική προδιάθεση καθιστά κάποιον πιο ευάλωτο στην κατάθλιψη. Μελέτες σε διδύμους και σε υιοθετημένα παιδιά τεκμηριώνουν τη βαρύτητα του γενετικού παράγοντα. Έχει διαπιστωθεί ότι οι μονοζυγωτικοί δίδυμοι έχουν τέσσερις φορές περισσότερες πιθανότητες να νοσήσουν αν νοσεί και ο άλλος δίδυμος. Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι η νόσος χτυπά υιοθετημένα παιδιά που προέρχονται από οικογένειες με ιστορικό κατάθλιψης, παρότι ζουν και μεγαλώνουν σε άλλο περιβάλλον.

Ο γενετικός παράγοντας είναι ισχυρός μεν, αλλά δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε και τον ρόλο του περιβάλλοντος. Με άλλα λόγια, ακόμη και αν υπάρχει η γενετική προδιάθεση, αυτή δεν αρκεί για να βυθίσει κάποιον στην κατάθλιψη. Τον καθιστά όμως πιο ευάλωτο ψυχικά σε περίπτωση που εκτεθεί σε κάποιο σοβαρά στρεσογόνο γεγονός, όπως η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, ο χωρισμός, η απόλυση ή η απότομη υποβάθμιση του βιοτικού του επιπέδου. Με άλλα λόγια, όταν υπάρχει η γενετική προδιάθεση, τότε αυτά τα δυσάρεστα περιστατικά μπορεί να αποτελέσουν τον καταλύτη που θα πυροδοτήσει ένα καταθλιπτικό επεισόδιο. Άλλοι παράγοντες που μπορεί να παίξουν ρόλο στην εκδήλωση κατάθλιψης σχετίζονται με τον αρνητικό τρόπος σκέψης, τις ψυχοπιεστικές καταστάσεις στην παιδική ηλικία, τις ασθένειες, καθώς και με την κατάχρηση ουσιών.

Η ψυχοθεραπεία
Αν και η θεραπεία που εφαρμόζεται για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης εξαρτάται από την προσέγγιση κάθε ειδικού, σήμερα συνήθως προτιμάται η γνωσιακή-συμπεριφορική προσέγγιση, που σκοπό έχει να επιφέρει αλλαγές στη νοοτροπία, να διορθώσει λανθασμένες σκέψεις και εκτιμήσεις, απλουστεύσεις ή υπερβολές, και να φέρει την ισορροπία στον τρόπο σκέψης του ασθενούς, που θα τον ωθήσει σε μια πιο ρεαλιστική εκτίμηση και αντιμετώπιση της κατάστασης.

Ο καταθλιπτικός ασθενής έχει μια διαστρεβλωμένη αντίληψη της πραγματικότητας, όπως εξηγούν οι ειδικοί. Συνήθως τα βλέπει όλα πολύ πιο μαύρα από όσο είναι – και παρότι η κατάσταση μπορεί να είναι όντως άσχημη, συνήθως είναι καλύτερη από αυτήν που νομίζει ο ίδιος. Ο σκοπός της θεραπείας είναι να τροποποιήσει τις γνωσιακές στρεβλώσεις του ασθενούς και να τον βοηθήσει να αποκτήσει διαφορετική οπτική γωνία της πραγματικότητας που βιώνει. Επίσης, το υποστηρικτικό δίκτυο του πάσχοντος (φίλοι, συγγενείς), καθώς και τα ενδιαφέροντά του, αποτελούν σημαντικούς παράγοντες που θα τον βοηθήσουν να ξεπεράσει την κατάθλιψη.

Ναι ή όχι στα αντικαταθλιπτικά;
Η λήψη αντικαταθλιπτικών χαπιών είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση μιας σοβαρής καταθλιπτικής διαταραχής, αλλά δεν ισχύει το ίδιο και για τις περιπτώσεις ήπιας και μέτριας κατάθλιψης.

Ωστόσο, η πραγματικότητα που επικρατεί όσον αφορά τη λήψη αντικαταθλιπτικών είναι διαμετρικά αντίθετη. Με άλλα λόγια, στη χώρα μας κάθε χρόνο αυξάνεται με ραγδαίους ρυθμούς η χρήση αντικαταθλιπτικών. Το φαινόμενο αποδίδεται στο ότι τα φάρμακα συχνά αποτελούν την «εύκολη λύση», σε συνδυασμό με το μεγάλο ποσοστό εγκατάλειψης της ψυχοθεραπείας, που κάτω από τις συνθήκες της τρέχουσας οικονομικής κρίσης είναι ακόμη μεγαλύτερο.

Γυναικεία νόσος;
Διπλάσιες περίπου γυναίκες από ό,τι άνδρες φαίνεται να πάσχουν από κατάθλιψη. Επιπλέον, οι γυναίκες, πέραν της κοινής κατάθλιψης, εμφανίζουν και κατάθλιψη μετά τον τοκετό (επιλόχεια κατάθλιψη), προεμμηνορρυσιακή δυσφορική διαταραχή (πριν την έμμηνο ρύση) και εμμηνοπαυσιακή κατάθλιψη. Οι άνδρες, από την άλλη μεριά, είναι πιο πιθανό να καλύψουν τα συμπτώματά τους πίσω από το αλκοόλ ή τον τζόγο. Ακόμη, ζητούν πιο δύσκολα βοήθεια από το κοντινό τους περιβάλλον ή από έναν ειδικό. Επομένως, εκτιμάται ότι η στατιστική αλλοιώνεται λόγω αυτών των συμπεριφορών, που θεωρούνται χαρακτηριστικές του ανδρικού φύλου. Σύμφωνα με ορισμένες θεωρίες, η διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι μεγάλη και αποδίδεται σε βιολογικές ανομοιότητες των δύο φύλων. Από την άλλη μεριά, όλο και περισσότεροι ερευνητές υποστηρίζουν ότι σημαντικό ρόλο παίζουν και οι κοινωνικές διαφορές ανδρών και γυναικών.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΝ κ. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΝΕΔΙΑΤΟΥ, ψυχολόγο, Μ.Α. Κλινικής Ψυχολογίας, πρόεδρο του Δ.Σ. του «ΜΑΖΙ» (μη κερδοσκοπικό σωματείο για τις διαταραχές της διάθεσης), και τον κ. ΣΤΕΦΑΝΟ ΚΑΤΣΑΡΑ, κλινικό ψυχολόγο.